W podręcznikach do historii czytamy o roku 1492 jako tym, w którym Krzysztof Kolumb dotarł na wybrzeże Nowego Świata. W historii Żydów data ta ma jednak zupełnie inny wydźwięk – łączy się z jedną z największych tragedii, jakie spadły na naród […]
[…] żydowski: wypędzeniem Żydów z Hiszpanii.
Zdaniem niektórych hiszpańscy Żydzi, znani jako sefardyjczycy (sefarad po hebrajsku oznacza Hiszpanię), dotarli na półwysep Iberyjski po zburzeniu Pierwszej Świątyni, w VI w. p.n.e. Zdaniem wielu historyków przybycie ich miało jednak miejsce później – po zburzeniu Drugiej Świątyni w 70 r. n.e. Nie dysponujemy praktycznie żadnymi informacjami o życiu Sefardyjczyków przed nastaniem na półwyspie władzy Wizygotów, którzy, po przyjęciu chrztu przez władcę, zakazali praktykowania judaizmu w swoim królestwie.
W roku 711 n.e. na półwysep wkroczyli muzułmanie i dość szybko opanowali większą jego część. Żydzi, zmuszeni dotąd do życia w ukryciu, z radością powitali nową władzę.
W 755 roku Abd-ar-Raman I ustanowił królestwo Omajadów ze stolicą w Kordobie. Podczas rządów Omajadów na tym terenie panowały dobre warunki ekonomiczne, co przyczyniło się także do poprawienia sytuacji Żydów. Tolerancyjna władza pozwalała im na zajmowanie stanowisk w medycynie, handlu, pracę w rzemiośle. Równolegle z arabską kwitła żydowska nauka i kultura – szczególnie udanym okresem w tym względzie były rządy Abd-ar-Ramana III w X wieku. Wówczas to Kordoba stała się ośrodkiem kulturalnego życia tak Żydów, jak i Arabów, a obie strony wywierały na siebie ubogacający wpływ. Z czasem pozycja Kordoby podupadła, skończyły się rządy Omajadów, ale nie zmalała rola Sefardyjczyków w życiu muzułmańskiego państwa. Byli wśród nich finansiści, poeci, pisarze, wybitni naukowcy. Ich życie nie zawsze było jednak łatwe – w 1066 roku muzułmanie zaatakowali żydowską społeczność Grenady, pod rządami dynastii Almorawidów podjęto próbę nawracania Żydów siłą. W 1146 roku podbój półwyspu Iberyjskiego rozpoczęła fanatyczna berberyjska dynastia Almohadów. Ich sukces przyniósł kres rozwojowi żydowskiego życia w Andaluzji – zamknięto uczelnie i szkoły, zakazano praktykowania judaizmu, a Żydów zmuszono do konwersji na islam.
W XI wieku walkę o odzyskanie panowania nad półwyspem rozpoczęli władcy chrześcijańscy – w połowie XIII stulecia w rękach muzułmańskich pozostała już jedynie Granada położona w południowo-wschodniej części półwyspu. Żydowskie życie istniało także pod rządami chrześcijan. Także tutaj istniały żydowskie społeczności, których członkowie niejednokrotnie pełnili istotne funkcje. Często, po zdobyciu zajmowanego przez muzułmanów miasta, Żydom pozwalano w nim pozostać i cieszyć się religijną wolnością.
Zdaniem niektórych w XII 90% Żydów całego świata mieszkało właśnie na półwyspie Iberyjskim. W tym samym czasie zaczęli jednak dochodzić do głosu radykalni przedstawiciele Kościoła Katolickiego. Żydom zakazano zajmowania publicznych stanowisk, nałożono także ograniczenia na prowadzona przez nich działalność ekonomiczną. Zabroniono Żydom zatrudniać chrześcijan jako służbę, a muzułmanom zakazano konwersji na judaizm. Pojawiły się także pierwsze publiczne debaty mające na celu zdyskredytowanie judaizmu. Wielu Żydów nakłaniano do przyjęcia chrztu. W 1250 roku w Saragossie pojawiło się pierwsze oskarżenie o mord rytualny. W 1263 roku w Barcelonie miała miejsce słynna debata publiczna pomiędzy Pablem Christiani (Żydem, który przyjął chrzest) a najwybitniejszym rabinem żyjącym podówczas w Hiszpanii – Nachmanidesem.
Sam fakt zorganizowania tej debaty był niedobrym znakiem, a przyszłość miała przynieść wydarzenia coraz bardziej niepokojące.
Papieska bulla Turbato corde, wydana przez Klemensa IV, pozwoliła Inkwizycji na ingerencję w sprawy żydowskie, w której ręce oddano sprawy dotyczące Żydów wywierających rzekomo złych wpływ na swych ochrzczonych braci, Żydów, którzy powrócili do judaizmu oraz nawróconych na żydowską religię chrześcijan. Coraz wyraźniejsze stawało się, że Sefardyjczycy przestawali być użyteczni dla władz. Powróciła dawna niechęć do Żydów, choć przez pewien czas ograniczała się ona jedynie do prób wykazania im wyższości wiary katolickiej nad judaizmem. Katolickie królestwo nadal czerpało jednak znaczące dochody z płaconych przez Żydów podatków i to stanowiło, kruchą – jak miało się okazać później – gwarancję bezpieczeństwa.
Między innymi atmosfera narastającego zagrożenia przyczyniła się do rozkwitu kabały wśród Żydów. Pomiędzy 1280 a 1290 ukazała się księga Zohar, spotykając się z entuzjastycznym przyjęciem. W odwrocie w życiu intelektualnym Sefardyjczyków były prądy racjonalistyczne i to do tego stopnia, że anatemą obłożono Żydów, którzy przed ukończeniem 25 roku życia oddawali się studiom nad filozofią grecką.
Sytuacja Żydów w Hiszpanii ulegała stopniowemu pogorszeniu, choć w różnych rejonach kraju działo się to w odmiennym tempie. Bardziej przychylni Żydom niż władcy Kastylii byli np. królowie Aragonii – w tym kraju nie doszło do antyżydowskiej przemocy w okresie epidemii „czarnej śmierci”, więcej nawet – w roku 1306 król Aragonii zezwolił na osiedlenie się w kraju Żydów wygnanych z Francji.
Koniec XIV wieku przyniósł tragiczne wydarzenia dla Żydów sefardyjskich. 1 tamuz 5151 (4 czerwca 1391) miał miejsce pogrom w Sewilli. W żydowskich dzielnicach osiedlano chrześcijan, synagogi zamieniano w kościoły, a wielu Żydów sprzedawano muzułmanom jako niewolników. Żydowskie społeczności Kastylii zostały zdziesiątkowane w kolejnych wybuchach antyżydowskiej przemocy podsycanej przez katolicki kler. 9 lipca zamordowano ponad 250 Żydów w Walencji, 5 sierpnia miała miejsce masakra Barcelonie. Jan I Aragoński nie interweniował i większość aragońskich społeczności została zniszczona – ich członkowie zabici bądź zmuszeni do konwersji na chrześcijaństwo. Król zaczął działać dopiero, gdy przemoc miała się już ku końcowi i wiele uwagi poświęcił możliwości przejęcia pozostałego po zamordowanych majątku.
Misjonarski zapał członków Kościoła katolickiego nie malał. W latach 1411-12 w miastach Kastylii płomienne antyżydowskie kazania głosił brat Vicente Ferrer. Był on przeciwny nawracaniu siłą, co nie przeszkadzało mu zmuszać Żydów do wysłuchiwania kazań. Nie poświęcał także wiele uwagi aktom przemocy, które często prowokowały jego słowa. Wkrótce na terenie Kastylii wprowadzono w życie antyżydowskie prawa.
Nieco lepsza była sytuacja Żydów w Aragonii, ale jedynie do czasu. W czerwcu 1412 roku tron objął Ferdynand I, silnie wspierany przez Vicente Ferrera, który czym prędzej skorzystał z okazji i poszerzył swoją misjonarską działalność. W 1415 roku Ferdynand nakazał przekazanie wszystkich egzemplarzy Talmudu w ręce cenzorów, aby ci mogli usunąć z nich fragmenty zinterpretowane jako antychrześcijańskie. Szybko pojawiły się kolejne prawa – ograniczenie zasięgi jurysdykcji żydowskiej, zakazy obejmowania niektórych stanowisk itp.
Chwilę wytchnienia przyniosły Żydom rządy Jana II w Aragonii i Alfonsa V w Kastylii. Żaden z nich nie podzielał religijnego ferworu swoich poprzedników. Żydom zwrócono egzemplarze Talmudu i synagogi.
Z każdym rokiem narastał problem tzw. conversos, czyli Żydów, którzy z własnej woli bądź siłą zostali ochrzczeni i będąc chrześcijanami nie mieli drogi powrotu do dawnej wiary (konwersja na judaizm była zakazana). Fale konwersji następowały po każdych prześladowaniach. Niektórzy decydowali się na ten krok z nadzieję na obronę życia bądź pozycji, innym nie dawano wyboru. Żyd-konwertyta nie stawał się jednak osobą godną zaufania w oczach chrześcijan. Wprost przeciwnie nawet – zaczęły pojawiać się opowieści o domniemanych, ukrytych żydowskich wpływach.
W 1479 roku doszło do zjednoczenia królestw Kastylii i Aragonii, które poprzedził ślub Ferdynanda Aragońskiego z Izabelą Kastylijską. Wydarzenie to miało przynieść ostateczną zagładę żydowskiego świata na półwyspie Iberyjskim.
Nowi władcy zjednoczonego królestwa z początku nie zwrócili się przeciwko Zydom, choć uznali conversos za zagrożenie dla państwa. Na dworze nadal zatrudniano Żydów – m.in. wybitnego rabina Kastylii Abrahama Seneora czy Isaaka Abrabanela. Już w 1476 roku odebrano jednak Żydom prawo jurysdykcji w sprawach kryminalnych. Rychło katoliccy monarchowie zaprosili do swego królestwa Inkwizycję – ich poprzedników powstrzymywała przed tym, między innymi, obawa przed siłą potężnej instytucji. 27 września 1480 roku dwóch dominikanów objęło stanowiska głównych inkwizytorów, którzy rozpoczęli swą działalność kilka miesięcy później, w Sewilli. Niedługo potem skazano na śmierć pierwszych conversos. Wedle kronikarza, Andresa Bernaldeza, ponad 700 conversos zostało spalonych na stosie pomiędzy 1481 a 1488 rokiem. Przeszło 7 000 było torturowanych. W 1481 mianowano inkwizytora Aragonii, gdzie działała wcześniej inkwizycja papieska – jej działania uznano za mało skuteczne. W 1483 wypędzono Żydów z Andaluzji.
Tomas de Torquemada, spowiednik królowej Izabeli, został mianowany głównym inkwizytorem jesienią 1483 roku. Jego działalność obejmowała całe królestwo niosąc terror Żydom, którzy w nieunikniony sposób byli powiązani z conversos. W ciągu niecałych 12 lat inkwizycja skazała ok. 13 000 conversos, którzy potajemnie praktykowali judaizm.
2 stycznia 1492 katolickim władcom uległa Granada – ostatni rejon znajdujący się dotąd pod władzą muzułmanów. Wraz z tym sukcesem monarchii na sile wezbrało dążenie do religijnej unifikacji królestwa. Fakt, iż istnieli conversos nadal wierni swej dawnej wierze, był świadectwem tego, że wpływów Żydów nie ograniczyły wystarczająco segregacja i ograniczenie praw.
31 marca 1492 roku w Granadzie podpisany został edykt nakazujący Żydom opuszczenie Hiszpanii. Wszedł w życie pomiędzy 29 kwietnia a 1 maja tegoż roku. Naturalnie, w kraju pozostać mogli Żydzi, którzy zdecydowali się przyjąć chrzest.
Exodus rozpoczął się w maju. Większość uchodźców znalazła chwilowe wytchnienie w Portugalii (skąd Żydów wypędzono w latach 1496-97), pozostali udali się do północnej Afryki oraz do Turcji. Wielu Żydów, między innymi, wspomniany wcześniej Abraham Seneor, wybrało chrzest i dołączyło do wielotysięcznej grupy conversos. Ostateczną datą wyznaczoną na opuszczenie Hiszpanii przez Żydów był 9 dzień miesiąca aw.
W ten sposób położono kres istnieniu wielkiej żydowskiej kultury na półwyspie Iberyjskim, kultury, która wydała na świat takie postaci jak Majmonides, Nachmanides, Salomon Ibn Gabirol, Isaac Abrabanel, Samuel Halevi ibn Nagrella, Jehuda Halevi, Moses de Leon, Josef Caro, Moses Ibn Ezra czy Abraham Ibn Ezra.
Barbara Krawcowicz
