Opracowała Dagmara Mańka
- Koniec XIII w. – pojawienie się Żydów na terenach Prus (wówczas Państwa Zakonnego)
- 1309 – ustawa Zygfryda von Feutchwagen, wielkiego mistrza, ograniczająca swobodę poruszania się i handlu Żydów na terenie Państwa
- XIV/XV w. – znacząca obecność Żydów w miastach i miasteczka Prus, wciąż jednak obwarowana kosztownymi glejtami
- XV w. – wiek cudów — pierwsze pogromy
- 1525 – sekularyzacja Prus; sam Albrecht Hohenzollern prezentuje antyżydowską politykę, jednak w traktacie krakowskim usankcjonowany został handel obwoźny — staje się on domeną Żydów
- XVI, XVII w. – zmienne fale wrogości i względnej przychylności, dyktowanej interwencją polskich królów
- 1701 – utworzenie Królestwa Pruskiego — pojawiają się kolejne edykty skierowane przeciw Żydom
- 1738 – edykt Fryderyka Wilhelma I przeciw „żebrakom żydowskim”
- Rządy Fryderyka II Hohenzollerna, zw. Wielkim
1763 – edykt przeciw „domokrążcom”
1750 – edykt zakazujący pobytu na terenie Królestwa „Żydom niezamożnym”
1773 – całkowity zakaz osiedlania się Żydów we wsiach - Szacunkowe dane wskazują liczebność Żydów w Prusach Królewskich pod koniec panowania Fryderyka II na mniej niż 400 osób.
- 1772, 1793, 1795 – rozbiory — w trzech falach napłynęło do państwa pruskiego w sumie ok. 130 000 Żydów z terenów Prus Zachodnich i Warmii
- Czasy napoleońskie
1808 – Ordynacja Miejska — umożliwia przyjmowanie Żydów do prawa miejskiego
1812 – edykt Wilhelma III — całkowita wolność osiedlania się i wykonywania rzemiosła, ograniczona tylko dla Żydów zdecydowanych przyjąć nazwiska niemieckobrzmiące i posługiwać się w piśmie łaciną lub niemieckim. - Wskutek tych ustaw radykalnie wzrosła liczka i procentowy udział ludności żydowskiej w społecznościach Warmii i Mazur (1808 – w Prusach Wschodnich 808 Żydów, w połowie XIX wieku już ponad 10 000); gwałtowny napływ ludności spowodował zamieszki i sprzeciw mieszczan ze względu na „konkurencję”; stopniowo ujmowano przywileje zagwarantowane w ww. edykcie.
- 1847 – ustawa Fryderyka Wilhelma IV o położeniu Żydów: starozakonni otrzymali takie prawa jak inni (wyjątkiem było niedopuszczenie do urzędów związanych ze sprawowaniem władzy wykonawczej, sądowniczej i policyjnej), mogli uczęszczać do szkół i na uniwersytety, niedopuszczani byli jednak do wyższych godności; większość ograniczeń w kolejnych latach została zniesiona.
- Stosunkowo dobra sytuacja powodowała dużą emancypację, wtapianie się w otoczenie, posyłanie dzieci do chrześcijańskich szkół, przyjęcie języka tutejszego (na Mazurach niemieckiego, na Warmii polskiego), konwersji — zwłaszcza na Mazurach wielu stawało się ewangelikami, przyjmowanie katolicyzmu nie było tak powszechne. Żydzi zajmowali takie same stanowiska i parali się tymi samymi zawodami, jak ich chrześcijańscy współmieszkańcy, wykazując jednak wyraźnie wyższy szacunek do wykształcenia i proporcjonalnie większy „udział” w życiu naukowym, literackim i wydawniczym. Żydowska drukarnia w Ełku wypuściła wiele książek polskich, przemycanych do Kongresówki; Stowarzyszenie Edukacyjne Mekizei Nirdaim wydało kilkanaście podręczników.
- W czasie Powstania Styczniowego dostrzegalne były propolskie sympatie wśród Żydów. Żydzi nawoływali do głosowania na polskich, nieniemieckich kandydatów, byli często nauczycielami w domach polskich, brali udział w powstańczych walkach i organizowali przemyt broni (jeden z nich, Fryderyk Wilhellm Johannson trafił za to do więzienia i sądzony był wraz z polskim działaczem, Wojciechem Kętrzyńskim)
- Wiek XX
Pruscy Żydzi czuli się w pełni obywatelami, zgodnie z ideową deklaracją „My nie jesteśmy niemieccy Żydzi, lecz niemieccy obywatele judajskiej wiary”. Brali czynny udział w działaniach wojennych, a straty w ludności sięgnęły wśród Żydów kilkunastu procent. Niestety, nacjonalizm w Niemczech nie został tymi deklaracjami powstrzymany. Zamieszki zainicjowane w Republice Weimarskiej sięgnęły także Prus Wschodnich.
W latach 20 i 30 nastąpiła całkowita zagłada społeczności — początkowo za przyczyną działań bojówek, po objęciu władzy przez faszystów były to zinstytucjonalizowane działania aparatu państwowego. Ostatnia wielka egzekucja miała miejsce w końcu 1944 roku, kiedy to zamordowano ponad 10 000 więźniów obozu Stutthof spędzonych nad morze. - Ślady
Z kilkuset synagog zawieruchy pierwszej połowy XX wieku, a zwłaszcza okresu II wojny światowej, przetrwało zaledwie kilkanaście, wszystkie murowane; największą z nich jest neoklasycystyczny budynek w Kętrzynie, pochodzący sprzed 1853 roku.
Z 34 cmentarzy żydowskich na terenach Prus wschodnich wcielonych do Polski uchwytna w terenie jest mniej niż połowa, a i to w większości jako pojedyncze macewy.
Istnieje też duża, nieokreślona do dziś, liczba pochówków żydowskich na niemieckich cmentarzach pierwszowojennych.
Źródło: Na podstawie: Artur K.F. Wołosz Żydzi w miastach Prus Wschodnich. Obecność zapomniana czy zatarta? [w:] Obcy wśród obcych — swojacy wśród swoich. Materiały z konferencji w Węgorzewie, 16 XI 2003. Studia Angerburgica t.7, 2002, s. 99-121
