Żydzi w Polsce międzywojennej tworzyli najliczniejszy niechrześcijański związek religijny, zorganizowany w 818 gminach wyznaniowych z około 1600 duchownymi będącymi na etatach gmin.
Pierwszym dokumentem normatywnym dotyczącym wyłącznie terenów byłego Królestwa Kongresowego, był dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 r.: „O zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego” [Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919 r., Nr 14, poz. 175]. Nie był to zupełnie nowy akt prawny, ale to nowelizacja rozporządzenia niemieckich władz okupacyjnych z 1916 r.
Wydane w latach 1925-1927 przez rząd akty prawne rozciągnęły moc obowiązywania dekretu Naczelnika Państwa na pozostałe województwa. Dnia 5 kwietna 1928 r. ogłoszono tekst jednolity ustawy zajmującej się ustrojem gmin żydowskich w Polsce z wyłączeniem województwa śląskiego. Ustawę uzupełniono dwoma rozporządzeniami wykonawczymi Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24 października 1930 r., ustalającymi regulaminy wyborcze dla organów gmin (rad i zarządów), wyboru rabinów i podrabinów oraz z dnia 9 września 1931 r. normujące gospodarkę finansową gmin [Dz. U. RP 1930, Nr 75, poz. 592 i 593, oraz Dz. U. RP 1931 r., Nr 89, poz. 698].
Wszystkie wymienione przepisy stały się zespołem norm prawnych obowiązujących żydowskie gminy wyznaniowe w Polsce międzywojennej.
Zgodnie z ustawą z 5 kwietnia 1928 r., wszyscy Żydzi (stosowano wyznacznik wyznania), mieszkańcy Rzeczpospolitej tworzyli Związek Religijny, złożony z gmin wyznaniowych, na czele z Radą Religijną. Instytucja Rady Religijnej, która miała stanowić, na wzór innych wyznań, naczelny organ reprezentacyjny społeczności żydowskiej w Polsce, nie została jednak powołana do życia. Poszczególne gminy miały charakter korporacji (posiadały osobowość prawną) o charakterze publiczno — prawnym, a kompetencje gminy zostały ograniczone do wykonywania zadań wyłącznie religijnych, a w szczególności do: organizowania i utrzymania rabinatu, zakładania i utrzymania synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy, czuwania nad religijnym wychowaniem młodzieży i troszczenia się o dostarczenie koszernego mięsa. Poza tym gmina miała prawo zajmować się udzielaniem pomocy dobroczynnej ubogim Żydom, zarządzaniem fundacjami, których celem była pomoc oraz zakładanie instytucji dobroczynnych.
Gminy żydowskie w Polsce międzywojennej podzielono na wielkie, liczące ponad 5 tysięcy mieszkańców wyznania mojżeszowego, i mniejsze poniżej tej liczby. Na czele gminy wielkiej stała Rada i Zarząd, zaś mniejszej tylko Zarząd. Rada była instytucją stanowiącą i kontrolującą, a Zarząd wykonawczą.
Do zadań Rady należało: uchwalanie budżetu, opracowanie ogólnych zasad gospodarki finansowej, zakładanie szkół religijnych (chederów, jesziw), zakładanie dobroczynnych i innych instytucji gminnych oraz wybory rabinów i podrabinów. Gminę wewnątrz i na zewnątrz reprezentował prezes Zarządu.
W regulaminie wyborczym do władz gminy, nowe prawo usunęło zasady cenzusu majątkowego bądź podatkowego i wprowadziło pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, tj. powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne. Czynne prawo wyborcze przysługiwało jedynie mężczyznom, liczącym ponad 25 lat, a bierne obywatelom polskim wyznania mojżeszowego, mającym ponad 30 lat, zamieszkałym bez przerwy co najmniej jeden rok w obrębie gminy. Prawo wyborcze ulegało zawieszeniu podczas: postępowania wytoczonego przeciwko wyborcy, utraty przez wyborcę praw obywatelskich, ubezwłasnowolnienia, odbywania kary więziennej i korzystania z dobroczynności publicznej. W dalszym jednak ciągu prawo wyborcze do gmin dyskryminowało kobiety — stanowiące ponad połowę ludności żydowskiej — oraz ludzi młodych poniżej 25 roku życia.
Wybory Zarządu w gminach wielkich, odbywały się według następującej procedury: nowo wybrani radni (parnasi) wybierali — na podstawie głosowania proporcjonalnego — członków zarządu (tzw. dozorów) bądź ze swego grona, bądź też spośród członków gminy, posiadających bierne prawo wyborcze. Na miejsce radnych wybranych do zarządu wchodzili do rady kolejno zastępcy z danej listy wyborczej. Rabini, zatwierdzeni na te stanowiska przez władze państwowe oraz podrabini pełniący funkcję rabinów, wchodzili z urzędu do Zarządu gminy z prawem głosu.
Do głównych źródeł dochodów gmin należały podatki bezpośrednie (składki gminne) i pośrednie (z uboju rytualnego, z opłat za działki grobowe, za nagrobki, za rejestracje dziecka itp.). Ponadto źródłem dochodów budżetowych były również wpływy z nieruchomości, fundacje i legaty. Składki gminne mogły być ściągane przymusowo przez organy finansowe zarządu miejskiego lub urzędu gminy.
Zwierzchni nadzór nad żydowskimi gminami wyznaniowymi sprawował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a tzw. drugiej instancji — wojewoda. Nadzór bezpośredni nad gminami wyznaniowymi sprawował miejscowy starosta powiatowy.
W Polsce międzywojennej prawo traktowało Żydów jako grupę wyznaniową, całkowicie pomijając aspekt narodowościowy — członkami gminy (na zasadzie przymusowej) byli wszyscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego.
Według ustawodawstwa Żydzi tworzyli jako całość „towarzystwo religijne” o charakterze publiczno-prawnym, które składało się z gmin wyznaniowych. Kompetencje gmin były przy tym poważnie ograniczone, natomiast nadzór państwa silnie rozwinięty.
Halina Marcinkowska
