Polskie filmy przedwojenne o tematyce żydowskiej

Żydowsko-polska sztuka filmowa miała się czym pochwalić. Wielu reżyserów przedstawiało realia żydowskiego życia na filmowej taśmie. Wiele z tych produkcji zostało już zapomnianych – a szkoda. Poszukując śladów przeszłości warto zaglądać nie tylko na opuszczone kirkuty, nie tylko do książek pełnych wspomnień.

Poniżej przedstawiamy uporządkowaną chronologicznie listę godnych uwagi filmowych obrazów z przeszłości oraz informacje o przedwojennej żydowskiej kinematografii.

„Macocha” (Die sztrof-muter), wyprodukowany w 1911r. (premiera: 1911r.)
Produkcja: Siła-kino.
Pierwowzór: Utwór Jakuba Gordina
Film doczekał się ponownej ekranizacji w 1914r. (premiera: 1914r.)
Język: jidysz
Reżyseria: Abraham Izaak Kamiński
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Estera Rachel Kamińska, Regina Kamińska, Ida Kamińska, Lea Kompanijec, M. Szlosberg, M. Ajzenberg, Szaja Rotszejn, Samuel Landau, Herman Fiszelewicz.

„Chasydka i odstępca”
Rok: 1911r. (premiera: 1911r.)
Język: jidysz
Reżyseria: Andrzej Marek
Scenariusz: Andrzej Marek
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Siła-kino

„Okrutny ojciec” (Der wiłder fater)
Rok: 1911 (premiera: 1911r.)
Język: jidysz
Reżyseria: Andrzej Marek
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Siła-kino
Obsada aktorska: Herman Sieradzki (Zachar), Zina Goldsztejn (Rachela)
Pierwowzór: Utwór Jakuba Gordina
Opis: W pewnej wsi mieszka żydowska rodzina. Zachar swoją piękną córkę Rachelę, mimo jej sprzeciwu, przyrzekł dać za żonę bogatemu sąsiadowi (znacznie starszemu od Rachel). Rachela jednak kochała innego i kiedy urodziła dziecko, zawiedziony ojciec w napadzie szału wrzucił je do stawu. Rachela topi się z rozpaczy, a okrutny ojciec, myśląc ciągle o swej zbrodni, rzuca się ze skały w przepaść.

„Zabójca z nędzy” (Idiota)
Rok: 1911 (premiera: 1911r.)
Język: jidysz
Produkcja: Siła-kino
Opis: Film pokazuje losy biedaka, który doprowadzony do rozpaczy przez bogatego kupca zamordował go. Stał się bogaty, dzięki zagarnięciu pieniędzy zamordowanego, ale sprawiedliwość go w końcu filmu dosięgła.

„Meir Ezofowicz”
Rok: 1911
Premiera: 1911. 09. 22
Reżyseria: Józef Ostoja-Sulnicki
Scenariusz: Józef Ostoja-Sulnicki
Zdjęcia: Jan Skarbek-Malczewski
Scenografia: Józef Galewski
Produkcja: Sfinks
Obsada aktorska: Maria Dulęba (młoda karaitka Gołda), Władysław Grabowski (pomocnik rabina), Wiktor Kamiński.
Opis: Żądny wiedzy i swobody Meir, wyznający i realizujący zasadę miłości bliźniego, wchodzi w ostry konflikt ze starszyzną żydowskiego miasteczka. Przeciwstawia się ciemnocie, niesprawiedliwości, wszelkiemu złu, staje w obronie biednych i prześladowanych. Jego miłość do Gołdy, młodej karaitki kończy się tragicznie. Fanatyczny tłum porywa ją i topi w rzece.

„Sąd boży”
Rok: 1911 (premiera: 1911. 12. 13)
Reżyseria: Stanisław Knake-Zawadzki
Scenariusz: Stanisław Knake-Zawadzki
Zdjęcia: Witalis Korsak-Gołogowski
Scenografia: Józef Galewski
Produkcja: Kooperatywa Artystyczna
Obsada aktorska: Maria Mirska (Jewdocha), Stanisław Knake-Zawadzki (Samuel), Teodor Roland (Natan, syn Samuela), Tekla Trapszo (Joas), Antoni Różański (dziad), Antoni Bednarczyk (Urlopnik), Karol Karliński, Aniela Bogusławska, Władysław Paliński.
Pierwowzór: Stanisław Wyspiański „Sędziowie”
Opis: Bogaty Żyd, Samuel, przejął przed laty gospodarstwo Dziada jako spłatę za długi. Ponieważ ten chciał go zabić, został skazany na wieloletnie więzienie. Żona umarła, córkę zaś, Jewdochę, Samuel wziął na służbę do siebie. Natan, syn Samuela, człowiek zły, cyniczny i okrutny trudni się teraz wraz z ojcem handlem młodymi dziewczętami. Rozkochał w sobie Jewdochę, lecz szybko ją rzucił i kazał jej zabić ich dziecko. Zrozpaczona Jewdocha nie widzi już dla siebie miejsca na tym świecie. Natan chce się pozbyć dziewczyny, świadka swoich zbrodni. Zabija ją strzałem z rewolweru w sytuacji, w której wszystko wskazuje na to, że zbrodni dokonał Urlopnik, w rzeczywistości brat dziewczyny. W czasie przesłuchania Joas – wrażliwy, uczciwy, cierpiący – wskazuje na swego brata Natana jako na mordercę, a na ojca jako na współwinowajcę. Pada jednak martwy, nie wytrzymując ogromu zła i nieszczęść. Samuel, wstrząśnięty śmiercią umiłowanego syna, przyznaje się i bierze całą winę na siebie.

„Wydziedziczeni” (Digersztojsene)
Rok: 1912 (premiera: 1912r.)
Język: jidysz
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Siła-kino
Pierwowzór: Utwór E. Waksmana

„Bóg, człowiek i szatan”
Rok: 1912 (premiera: 1912r.)
Język: jidysz
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Siła-kino
Pierwowzór: na podstawie sztuki Jakuba Gordina
Obsada aktorska: Rudolf Zasławski (Herszełe Dubrowner)
Opis: Był sobie Hersz Dubrowner – cichy, bogobojny, ubogi i cnotliwy przepisywacz świętych ksiąg. I oto dom jego stał się polem wojny między Dobrem a Złem. Dobro opierało się na czystej duszy Hersza Dubrownera – i po tę duszę sięgnął Szatan. Zgubił ją i zdeprawował pieniędzmi. Szatan pojawił się najpierw jako sprzedawca losów loteryjnych. Skłonił Hersza, by kupił los, pozwolił mu wygrać i się wzbogacić. A Hersz za wygraną na loterii zakłada – skuszony przez Szatana – fabrykę i mechanicznie produkuje tałesy. Szatan zaś, pod postacią kupca Uriela Mazyka, rujnuje chałupników, wyrabiających tałesy ręcznie. Lecz Szatan nie może zwyciężyć Hersza Dubrownera. Gdy ten tkwił już po uszy w grzechach, sam wymierza sobie karę – popełnia samobójstwo.

„Mirełe Efros”
Rok: 1912 (premiera: 1912r.)
Reżyseria: Andrzej Marek
Scenariusz: Andrzej Marek
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Scenografia: Lewenhardt
Produkcja: Siła-kino
Obsada aktorska: Estera Rachel Kamińska (Mirełe Efros), Regina Kamińska, Ida Kamińska (Szajndełe), Abraham Izaak Kamiński, Herman Wajsman, Dawid Lui, Jakub Libert, Sonia Ejdelman, Tania Tajtelbaum, Juliusz Adler.
Pierwowzór: Utwór Jakuba Gordina
Opis: Mirełe jest wdową, która po śmierci męża dorobiła się majątku. Jej starszy syn żeni się z Szajndełe, dziewczyną, o jakiej marzył – wykształconą i z dużego miasta. Matka nie jest nią jednak zachwycona, bo jej rodzice to nie tylko biedacy, ale i krętacze. Między teściową a synową dochodzi do coraz częstszych konfliktów, a Josełe, kochający i matkę i żonę, daremnie stara się je godzić. Szajndełe, Josełe i jego młodszy brat, Daniel, domagają się od Mirełe podziału majątku po ojcu, bo chcą być samodzielni i zarabiać na własny rachunek. Teraz dopiero dowiadują się, że ojciec, kiedy umierał, był bankrutem, że wobec tego nie istnieje jego majątek, a tylko majątek Mirełe, którego dorobiła się, po spłaceniu długów, ciężką pracą i kosztem wyrzeczeń. Mirełe dzieli jednak ten majątek między synów. Po pewnym czasie pieniądze zostają jednak roztrwonione, a matka nie mogąc dłużej znieść atmosfery, jaka zapanowała w domu, wyprowadza się wraz ze starą, wierną jej służącą. Mijają lata. Syn Josełe i Szajndełe ma trzynaście lat. Odbywa się jego bar micwa. Z okazji tej uroczystości Josełe i Szajndełe szukają pojednania z Mirełe. J. Gordin napisał dwa zakończenia. W pierwszym Mirełe pozostawała nieugięta, a sztuka kończyła się jej pełnymi rezygnacji słowami: – „Jestem już starą Żydówką”. W drugiej wersji Szajndełe kruszy serce Mirełe, a wnuk przyprowadza ją do domu, gdzie wszyscy krewni zgromadzili się na uroczystym obiedzie. W rodzinie zapanowała radość i zgoda.

Nie wiadomo, jak kończył się film, ponieważ żadna jego kopia w Polsce nie zachowała się.
Ogromną zaletą tego filmu, jest to, iż w jego obsadzie znalazło się kilku członków aktorskiej rodziny Kamińskich: Estera, Regina, Abram i młodziutka wówczas Idą, której powierzono rolę chłopca Szfojmełe.

„Bigamistka”
Rok: 1913 (premiera: 1913r.)
Reżyseria: H. Fiszer
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Wiera Zasławska (Roza, żona Baskima), Izrael Arko, Misza Fiszzon (Józef Gutman, kochanek Rozy), Ajzyk Samberg, Helena Gotlib, Ida Kamińska.
Pierwowzór: ekranizacja sztuki Majzela
Opis: Roza kocha żonatego mężczyznę. Matka zmusza ją jednak do poślubienia piekarza, który jest jej obojętny. Roza ucieka z kochankiem do innego miasta. I on, i ona pozostawiają swoje dzieci. Mąż sądzi, że żona umarła, żarliwie modli się za jej duszę. Mija kilkanaście lat. Rozie życie nie ułożyło się pomyślnie. Kochanek ją porzucił, a ona pogrążyła się w nędzy. Wraca do męża.

„Córka kantora” (Den chazons tochter)
Rok: 1913 (premiera: 1913r.)
Reżyseria: H. Fiszer
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Samuel Landau (kantor Nuchem Ostorlin), Regina Kamińska (Gintełe, córka Kantora), Sonia Szlosberg, Szaja Rotszejn, Lea Kompanijec.
Pierwowzór: S. Libin – „Złamane serca”
Opis: Akcja toczy się w Nowym Jorku. Gintełe jest dziewczyną nowoczesną, odrzucającą stare obyczaje i sposoby życia. Nie wie nawet, z jakiego miasteczka pochodzi jej ukochany Beniamin, ważne jest bowiem tylko to, że się kochają. Rodzice chcą ją dobrze wydać za mąż za bogatego chłopca, ale ona stanowczo odmawia, twierdząc, że tylko z Beniaminem, choć ubogim, będzie szczęśliwa. Ojciec stanowczo sprzeciwia się temu małżeństwu. Gintełe otrzymuje nagle od Beniamina list, w którym informuje on ją, że ma żonę i dwoje dzieci. Nie kocha żony, ale wiele jej zawdzięcza. Przyrzeka się z nią rozwieść, nie potrafi jednak zdobyć się na ten krok. Gintełe przekonuje się, że jest w ciąży. Ojciec wypędza ją z domu. Dziewczyna, mimo namów, nie decyduje się na dokonanie zabiegu i rodzi dziecko. Minęło sześć lat. Zjawia się Beniamin, czuje się winny. Gintełe coraz poważniej choruje. Zdaje sobie sprawę, że wkrótce umrze. Wraca do rodziców. Ojciec chce ją przyjąć, a dziecko oddać do sierocińca. Gintełe się na to nie zgadza. W szpitalu odwiedzają ją rodzice, krewni. Przychodzi też Beniamin. Oświadcza, że weźmie dziecko do siebie. Ostatnie słowa Gintełe: „W takim razie umieram szczęśliwa”.

„Kara boża” (Gots sztrof)
Tytuł alternatywny: „Przekleństwo losu”
Rok: 1913 (premiera: 1913r.)
Język: jidysz
Reżyseria: H. Fiszer
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Regina Kamińska (Adel), Samuel Landau (Gindman, mąż Adel), Tea Izraelis, Helena Gotlib, Mark Majerson, Aron Polakow, Herman Wajsman, Ida Kamińska, Jakub Libert.
Pierwowzór: Utwór Jakuba Gordina
Opis: Łatwowierna i zakochana Adel została uwiedziona. Dziecko, które urodziła z tego związku, porzuciła na pastwę losu. Wychodzi za mąż za rabina. Pewnego dnia spotyka prostytutkę uliczną i rozpoznaje w niej swoją córkę. Mąż ją wypędza. Córka, nie chcąc komplikować życia matce, popełnia samobójstwo, trując się gazem.

„Fatalna klątwa” (Hercełe mejuches)
Rok: 1913 (premiera: 1913r.)
Język: jidysz
Reżyseria: H. Fiszer
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Samuel Landau, Regina Kamińska, Herman Wajsman, Izaak Sandberg, Herman Fiszelewicz.
Pierwowzór: Mojżesz Richter – „Przysięga”

„Nieznajomy” (Der unbekanter)
Tytuł alternatywny: „Miłość i śmierć”
Rok: 1913
Premiera: 1913.
Język: jidysz
Reżyseria: H. Fiszer
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Estera Rachel Kamińska, Regina Kamińska, Wiera Zasławska, Herman Wajsman, Jakub Libert.
Pierwowzór: Utwór Jakuba Gordina
Opis: Akcja rozgrywa się w małym miasteczku na południu Rosji pod koniec XIX wieku. Po śmierci matki bogatym, sześćdziesięcioletnim kupcem, Szmulem Aszkenazim oraz swym rodzeństwem zajmuje się najstarsza jego córka, Berta – ładna, skromna, ale kaleka (jest trochę garbata). O jej rękę stara się Bernard Zilberman, którego ojciec jest kierownikiem kantoru Aszkenaziego. Berta chciałaby wreszcie założyć własną rodzinę, ale ojciec nie zgadza się na ich małżeństwo. Sam zaś żeni się z wdową, którą przywozi wraz z jej córką Niną, z sąsiedniego miasteczka. Kiedy Bernard wraca z praktyki zawodowej w Niemczech, okazuje się, że zakochał się z wzajemnością w Idzie, młodszej siostrze Berty, i chce się z nią ożenić. Berta ciężko to przeżywa, ojciec zaś na wieść o tym zostaje sparaliżowany. Bernard i Ida pobierają się. Aszkenazi zatrudnia niemieckiego inżyniera, Luisa Karszunskiego. Miałby unowocześnić jego młyn parowy i zreorganizować w nim pracę, ale natrafia na opór i niezrozumienie. Wiąże się natomiast z Idą, która, mimo że urodziła córkę, czuje się nieszczęśliwa w małżeństwie. Między Bernardem – wrażliwym, łagodnym i niezbyt zaradnym – a Luisem, człowiekiem bez zahamowań i skrupułów, dochodzi do coraz częstszych nieporozumień. Luis postanawia wrócić do Niemiec, co przeraża Idę. Bernard świadomy zdrady żony, doprowadza do bójki z Luisem, który proponuje, by los rozstrzygnął ich spór i prawo do Idy. Godzą się jednak i Luis odchodzi. Bernard zdaje sobie sprawę, że jego życie jest i tak już zrujnowane, bo nigdy nie zapomni krzywdy doznanej od Idy, ale sam też nie ma czystego sumienia, wie, jakie cierpienia zadał Bercie. Nadchodzi list od Luisa, w którym przyznaje, że jednak miłość silniejsza jest od egoizmu i że wobec tego odbiera sobie życie. Zrozpaczonej Idzie Berta podaje jej dziecko ze słowami: „Śmierć jednego nie pociąga za sobą życia innych”. Trzeba żyć myśląc nie tylko o sobie.

„Ubój” (Di szichte)
Rok: 1913 (premiera: 1913r.)
Reżyseria: H. Fiszer
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Pierwowzór: Utwór Jakuba Gordina
Opis: W Mohylewie, na południu Rosji, rodzice wydają swą ukochaną córkę Esterkę za bogatego i o ponad trzydzieści lat starszego od niej handlarza drzewem, Rapaporta, człowieka bezwzględnego, pozbawionego wrażliwości i ludzkich uczuć. Lekceważy i poniża swą żonę, a kiedy dzieci, które ona rodzi, chorują lub umierają, pastwi się nad nią i poniża. Podobnie postępują wobec niej jego dzieci z pierwszego małżeństwa, rodzice zaś Esterki są bezradni i ulegli i choć Rapaport nimi gardzi, namawiają ją do uległości i pokory. Jedynym życzliwym i kochającym ją człowiekiem jest kuzyn Szmuel Josl, uczący się na szocheta. Doprowadzona do kresu wytrzymałości, zabija rytualnym nożem swego męża, wyznaje miłość ukochanemu, po czym traci zmysły.

„Wyklęta córka” (Di fersztojsene tochter)
Rok: 1915 (premiera: 1915r.)
Język: jidysz
Zdjęcia: Stanisław Sebel
Produkcja: Kosmofilm
Obsada aktorska: Wiera Kaniewska, Helena Gotlib, Adolf Berman, Herman Fiszelewicz
Pierwowzór: Utwór Goldfadena

Pierwsze żydowskie filmy wyraźnie zaznaczyły dwa ważne nurty tematyczne; a mianowicie: motywy religijne oraz sferę spraw obyczajowych, w znacznym stopniu regulowanych wyznaniem. W płaszczyźnie ikonicznej odbijały one wyglądy miejsc kultu, charakterystyczne ubiory, powszedni sposób bycia, a więc to wszystko co składa się na specyfikę narodowego folkloru i relikty kultury duchowej i materialnej. Wybuch wojny przerwał niestety ten nurt.

„Małżeństwo na rozdrożu” (Zajn wajbs man)
Rok: 1916 (premiera: 1916r.)
Opis: Druga ekranizacja sztuki „Bigamistka” Majzela.
Obsada aktorska: Izaak Sandberg (piekarz Izrael Baksim), Antonina Klońska (Roza, żona Baksima), Ida Kamińska (Bela, córka Baksimów), Helena Gotlib (Chaja, matka Rozy), Samuel Landau (Józef Gutman, kochanek Rozy), Kurz (Liza, żona Gutmana), Rotberg (Szymon, syn Gutmanów), D. Szajewicz (dyrektor fabryki)
Pierwowzór: Majzel – „Bigamistka”

„Tajemnice Nalewek”
Rok: 1921 (premiera: 1921. 11. 07)
Reżyseria: Franciszek Zyndram-Mucha
Scenariusz: Franciszek Zyndram-Mucha
Zdjęcia: Stefan Dękierowski , Adam Drzewicki
Produkcja: Falanga
Obsada aktorska: Lucyna Grankowska, Jadwiga Rościszewska, J. Czerniówna, Leon Trystan, Graziano Pachole, Stanisław Dobrzyński, Aleksander Zabłocki, Aleksander Dzięciołowski.
Pierwowzór: Henryk Nagiel – „Tajemnice Nalewek”
Opis: Film o tematyce żydowskiej poświęcony walce z przesądami. W pierwszych latach powojennych niewiele pracowano w dziedzinie filmowej. Wydarzeniem artystycznym stal się dopiero pełnometrażowy film „Ślubowanie” (Tkijes khaf) wyprodukowany w roku 1924 przez warszawską wytwórnię „Leo-Forbert” (premiera: 1924.02.26)
Język: jidysz
Reżyseria: Zygmunt Turkow
Scenariusz: Henryk Bojm
Zdjęcia: Seweryn Steinwurzel
Produkcja: Leo-Forbert
Obsada aktorska: Estera Rachel Kamińska (wdowa przekupka), Ida Kamińska (córka przekupki), Mojżesz Lipman (ojciec łamiący ślubowanie), Henryk Tarło (syn łamiącego ślubowanie), Władysław Godik (przyjaciel syna), Zygmunt Turkow (prorok Eliasz), Zygmunt Turkow (biedak na uczcie u bogaczy), Zygmunt Turkow (rabin), Zygmunt Turkow (obłąkany), Samuel Landau (spekulant świętoszek), Dawid Lederman (swat).
Film reklamowano jako „potężny dramat z życia wileńskiego”. Dramat ten wymagał aż 12 aktów (akt równał się około 10 minutom projekcji), czyli przekraczał przyjęty w tych latach czas, mieszczący się w pojemności jednego seansu kinowego.
Tytuły poszczególnych aktów: Zjawienie się proroka Eliasza, Biesiada u rabina, Ślubowanie, Romans Jeszybotnika, Życie w Jeszybotach, W bet hamidraszu Gaona Wileńskiego, W nocy na starym cmentarzu żydowskim, Pożar lasu, Przestroga zmarłego kolegi, Wizja, Feralny ślub, Cudowne połączenie pod wpływem Eliasza.
Opis: Treścią „Ślubowania” były losy miłości dwojga młodych, przeznaczonych sobie jeszcze przed narodzeniem decyzją umowy zawartej między przyszłymi ojcami w obecności rabiego, którego prosili o błogosławieństwo ich związków małżeńskich. Ślubowali oni, że jeżeli przyjdą na świat syn i córka, to zostaną mężem i żoną po osiągnięciu stosownego wieku. Gwarantem tego postanowienia uczynili proroka Eliasza, mającego roztoczyć nadprzyrodzoną opiekę nad młodą parą. Wydarzenia rozdzieliły jednak obie zaprzyjaźnione rodziny. Jedna z nich przenosi się z Wilna do Warszawy. Pierwotne intencje ulegają zakłóceniu. Przyczyny materialne powodują odmienne zamiary rodziców wobec syna i córki. Wzbogacony ojciec przystojnego puryca wynajduje dla niego posażną pannę, mającą powiększyć ich majątek. Natomiast zubożała wdowa po jego dawnym przyjacielu z jeszybotu, pragnie wydać córkę za niesympatycznego, starszawego bogacza. Wbrew tym knowaniom młodzi odnajdują się i poznają, a wreszcie wiążą wzajemnym uczuciem, bowiem zgodnie z talmudycznym zapisem zostali sobie przeznaczeni na czterdzieści dni przed przyjściem na świat. Prorok Eliasz czuwa, aby temu prawu stało się zadość i ingeruje w ich losy, pojawiając się siedmiokrotnie w różnych postaciach. Dramatyczny wątek miłosny wzbogacony został legendarno-fantastycznymi pierwiastkami. Egzotyka obyczajowych obrzędów rozgrywa się na Ile malowniczych zaułków starego Wilna i jego okolic oraz pejzażu warszawskiego. Nie brakowało w filmie niesamowitych i efektownych ujęć, wykonanych przy zastosowaniu trików, właściwych technice kinematograficznej. Perypetie akcji wiodły m.in. przez stary cmentarz żydowski, ekscytując żywiołem palącego się lasu, zjawianiem się duchów podczas uroczystości weselnych. Walory plastyczne i ekspresyjne tych obrazów były zasługą zręczności operatorskiej Seweryna Sleinwurzela, który umiejętnie posługiwał się walorami sztucznego oświetlenia dla uzyskania zamierzonego nastroju sytuacyjnego.

W 1937r. nakręcono kolejna wersję filmu w reżyserii Henryka Szaro i Zygmunta Turkowa
Scenariusz: Henryk Bojm
Dialogi: Henryk Bojm , I. M. Neuman
Kierownictwo artystyczne: Zygmunt Turkow
Zdjęcia: Stanisław Lipiński
Scenografia: Jacek Rotmil , Stefan Norris
Kostiumy: Okey
Muzyka: Izo Szajewicz
Piosenki: M. Szymel
Produkcja: Leo-Film
Obsada aktorska: Zygmunt Turkow (prorok Eliasz), Kurt Katsch (Mendel), Estera Perelman (Mirełe, żona Mendla), Icchak Grudberg (Jakub, syn Mendla), Mojżesz Lipman (Chaim), Berta Litwina (Estera, zona Chaima), Dina Halpern (Rachela, córka Chaima), Samuel Landau (Szmul Weber), Menasze Oppenheim (Dawid, syn Szmula), Maks Bożyk (swat), Symcha Fostel (administrator), Maks Bryn , Chór Wielkiej Synagogi Warszawskiej.

Leon Forbert, zachęcony sukcesem „Ślubowania”, przystąpił w 1925 r. do produkcji następnego filmu żydowskiego. Był to „Jeden z trzydziestu sześciu” (Łamedwownik).
Premiera: 1925.12.03
Reżyseria: Henryk Szaro
Scenariusz: Henryk Bojm
Zdjęcia: Seweryn Steinwurzel
Scenografia: Ferdynand Vlassak , M. Weintraub , A. Tanenbaum
Produkcja: Leo-Forbert
Obsada aktorska: Jonas Turkow (drwal Benedykt), Mojżesz Lipman (reb Nuchen Parnes), Helena Gotlib (żona Parnesa), Irma Gren (Estera, córka Parnesa), Klara Segałowicz (Sara Grzesznica), Aleksander Maniecki (komendant garnizonu), Michał Halicz (Mikołaj Martynow, porucznik zakochany w Esterze), Chaim Sandler (nosiwoda), Józef Zaremba, Kazimierz Jankowski.
Opis: Scenarzysta Henryk Bojm wykorzystał starą przypowieść o sprawiedliwych, którzy wzięli na siebie przewiny innych ludzi, aby ocalić całą społeczność od zagłady. Żyjący w biedzie i anonimowi zdecydowani są poświecić się za innych, bowiem jeżeli któryś sprawiedliwy zechce ratować bliźnich dobry ten uczynek musi przypłacić własną śmiercią. Akcja filmu toczy się w czasie powstania styczniowego. Rosyjski dowódca obłożył kontrybucją miasteczko zamieszkałe przez Żydów; pieniądze przywłaszczył sobie adiutant, a jedenastu zakładnikom groził sąd polowy za rzekome niewypłaceni haraczu i sfałszowanie podpisu komendanta.

Za tło zdjęć plenerowych posłużyły fragmenty Kazimierza Dolnego i Sandomierza. Reżyseria powierzona została młodemu, bo liczącemu wówczas 26 lat, Henrykowi Szaro (Szapiro). Przeszedł on dobrą szkolę u mistrzów rosyjskiego teatru Meyerholda i Arbatowa, znanych z oryginalnych inscenizacji i nowatorskich metod pracy nad warsztatem aktorskim. Do Warszawy przyjechał Szaro w 1924r. z rosyjskim teatrzykiem „Niebieski Ptak” i niebawem stał się jednym z najpłodniejszych reżyserów filmowych w Polsce. Obranie podobnego tematu na kanwę filmu wskazuje na intencje przypomnienia społeczeństwu polskiemu wspólnoty losów obu nacji, poddanych dramatycznym przejściom w epizodach historycznych wydarzeń.

Podobny motyw można odnaleźć w innym jeszcze obrazie pochodzącym z wytwórni Forbert-Film:

„W lasach polskich” (Tu pojlisze welder)
Rok: 1929 (premiera: 1929.01.08)
Reżyseria: Jonas Turkow
Scenariusz: Henryk Bojm
Zdjęcia: Ferdynand Vlassak
Scenografia: Leo Forbert
Produkcja: Forbert-Film
Obsada aktorska: Diana Blumenfeld (Rachela), Silven Rich (Mordche), Mojżesz Lipman (Abram, ojciec Mordche), S. Prisament (kabalista Reb Icie), Helena Gotlib (Brajnia, służąca w domu Abrama), Abram Ajzenberg (pachciarz, ojciec Racheli), B. Sztejn M. (cadyk z Kocka), A. Rotman (Reb Duwidł, syn cadyka z Kocka), D. Szajewicz (żona Duwidła), Klara Segałowicz (Duszka, córka Duwidła), Luba Ditris (Ryfkełe, córka Duwidła), Tadeusz Wesołowski (hrabia Komarowski), Samuel Landau (Józef Strahl), Róża Soszana (Felicja, żona Strahla), J. Vermont (Kahane), Aleksander Maniecki (leśniczy Marcin), Dawid Lederman (Nosiwoda), Anna Rapel (dziewczyna opętana przez Dybuka), Chaim Sandler (weteran), Jerzy Leszczyński (Berek Joselewicz), I. Grabowska (Wanda, królowa Wisły), Jakub Kurlender (Mesjasz), A. Bożeński (Mojżesz), R. Kamiński (Abraham), H. Openheimówna (Rachela).
Pierwowzór: Józef Opatoszu „W lasach polskich”.
Opis: Abram pędzi życie spokojne wśród borów Lipowieckich. Syna chowa w bojaźni Bożej, lecz ognisty chłopak niewiele stosuje się do ojcowskich życzeń. Od najwcześniejszych lat zna Mordche córkę pachciarza, Rachelę. Z czasem przychodzi miłość. Uczuciom młodych towarzyszy niechęć Abrama, który postanawia wysłać jedynaka do dworu cadyka kockiego. Pewnego dnia następuje rozstanie. Mordche jedzie do Kocka. W Kocku życie płynie podwójnym szlakiem. Na dworze cadyka Mordche przysłuchuje się śpiewom talmudystów i kabalistów, u Strahla zaś, człeka postępowego, zapoznaje się ze światem powstańczym. Kabalista reb Icie twierdzi, że miłość jest pierwszym stąpnięciem na drodze ku zespoleniu z Wiekuistym. Mordche pod wpływem opowieści o bohaterskim żydowskim pułkowniku Berku Jselewiczu i „Wielkiej Improwizacji” Adama Mickiewicza staje się spiskowcem. Zbliżają się wielkie czasy. Wybucha powstanie styczniowe. Mordche staje na pierwsze wezwanie. Pada od kuli kozackiej. Na pobojowisko przyjeżdża polski furgon ambulansowy. W samarytance, opatrującej jego rany, Mordche rozpoznaje Rachelę.

„Horodok”
Rok: 1930
Produkcja: Joseph Shapiro
Opis: do miejscowości Horodok – polskie sztetl leżące między Mińskiem i Wilnem, przyjeżdża krewny z Ameryki. Podręczną kamerą, Amerykanin Joseph Shapiro, zarejestrował jego przeżycia. Ten domowy film o krewnych i przyjaciołach dostarcza rzadkiego przelotnego spojrzenia zniszczonego świata. Widok rynku, konnych wozów, drewnianych domów krytych strzechą przedstawiają biedny, ale pobożny sposób życia w tym żydowskim miasteczku.

„Kurów”
Rok: 1932
Produkcja: Jack Weisbord
Opis: Jest to fascynujący portret sztetla zrobiony przez Amerykanina. Film pokazuje ulice i sklepy typowego polskiego miasteczka; współczesnego Tewje z jego koniem; zmęczony biedak spoczywający na ławce; kilka rodzinnych portretów; stary cmentarz; jak również kontrast między miejscowym kościołem i starą synagogą.

„Sabra” (Chalucim)
Rok: 1933 (premiera: 1933.11.21)
Reżyseria: Aleksander Ford
Scenariusz: Aleksander Ford, Olga Ford
Dialogi: Mary Suchowolska
Zdjęcia: Franciszek Ksawery Weihmayr
Scenografia: Jacek Weinreich
Muzyka: Szymon Laks
Wykonanie muzyki: Gerszon Sirota (śpiew), S. Kupfer (śpiew)
Montaż: Zygmunt Mayflauer
Kierownictwo produkcji: Władysław Markiewicz
Produkcja: Blok-Muzafilm , Sabra-Film
Obsada aktorska: Hanna Rowina (Miriam, żona fellaha), Ewsej Bertonoff (fallah Mohamed), A. Meskin (agronom), Bar Adon (szejk), R. Klatzkin (zecer), R. Goldberg (Luba, żona zecera), L. Hurwitz (Fatima, córka fellaha), R. Dawidow (Derwisz), Mulla Zeitlin (muzyk), S. Finkel (niemowa), L. Finn (siłacz), M. Teomi (elegant), M. Forfeld (Estera, żona agronoma), E. Bat-Eva , V. Disler , S. Rafaeli , A. Nachtomi.
W filmie występowali aktorzy teatru żydowskiego „Habima” i ludność arabska. Film został zrealizowany w Palestynie (wykorzystane zostały autentyczne zdjęcia uroczystości mahometańskiego święta Nabi Mussa w Jerozolimie), dialogi w języku polskim, arabskim, żydowskim.
Opis: Sabra to kaktus rosnący na pustyni, to także dziecko żydowskie urodzone na ziemi palestyńskiej. Do Palestyny przybywa grupa żydowskich imigrantów z Polski. Kupują kawałek pustynnej ziemi i rozpoczynają jej ujarzmianie. Najważniejszym problemem jest woda. Pustynny wiatr bezustannie zasypuje kopany dół. Przyjeżdżają żony osadników. Pustynne warunki życia i nieludzki wysiłek doprowadzają do konfliktów, nawet do obłędu i śmierci. Arabowie podczas rytualnych obrzędów błagają Allacha o deszcz, lecz modły przeradzają się w szał nienawiści do Żydów. Ruszają do obozowiska osadników, którzy świętują pierwsze zwycięstwo: dokopali się do wody. Krwawa bójka zostaje przerwana dopiero, gdy Arabowie dowiadują się o wodzie. Film miał się kończyć podczas bójki, śmiercią głównych bohaterów: arabskiej dziewczyny i żydowskiego chłopca oraz zasypaniem studni przez pustynny wiatr. W zmienionym przez producentów zakończeniu oglądamy, jak dziewczyna opatruje rannego chłopca, a przed oczami osadników przesuwają się wizyjne obrazy wspaniałej przyszłości, jaka ich czeka w Palestynie.

„Droga młodych”
Rok: 1936 (film nie został dopuszczony na ekrany przez cenzurę. We Francji był wyświetlany pod tytułem Nous arrivons)
Reżyseria: Aleksander Ford
Scenariusz: Wanda Wasilewska, Józef Pat
Zdjęcia: Stanisław Lipiński
Muzyka: Henryk Kon
Produkcja: Sanatorium im. Medema w Miedzieszynie
Opis: Dyrektor sanatorium, Noah, wyjaśnia, że głównym celem jest nie tylko przywracanie dzieciom zdrowia, ale także wpajanie im zasad przyjaźni, solidarności i godności ludzkiej. Do sanatorium przyjęta zostaje nowa trójka żydowskich dzieci – dziewczynka i dwóch chłopców. Są głodne, chore, brude. Nie wierzą, że mogą się tu najeść do syta, że nikt im nie ukradnie jedzenia, że tu nawet króliki mają co jeść, że jest tak czysto, tak jasno, tak radośnie. Normalny dzień sanatorium: lekcje, gimnastyka, zajęcia w ogrodzie; dzieci bawią się, czytają, rysują. Powoli nowo przybyła trójka wciągnięta zostaje do nauki, pracy i zabawy. W Zagłębiu trwa strajk górników. Jedna ze starszych dziewczynek proponuje, by każde dziecko oddało jeden dzień swego pobytu dzieciom z Zagłębia. Kiedy te przybywają, powitane zostają pod ogromnym napisem „Przyjaźń”. Początkowo nieufne, szybko tworzą jeden krąg nowych (grają je dzieci). Lalki się buntują, nie chcą słuchać rozgniewanego dyrektora, przepędzają go i bawią się z dziećmi na widowni. Kiedy kończy się turnus, trójka dzieci musi wracać do dawnego życia. Są smutne, lecz słyszą narastający śpiew: „Idziemy z ogniem w dal, idziemy spragnieni miłości” (- Mir Kumen On). Coraz więcej dzieci trzymających się za ręce, coraz mocniejsza pieśń.

„Za grzechy” (Ał chet)
Rok: 1936
Premiera: 1936.04.28
Język: jidysz
Reżyseria: Aleksander Marten
Scenariusz: I. M. Neuman
Zdjęcia: Stanisław Lipiński
Scenografia: Jankiel Adler , Czesław Piaskowski
Muzyka: Henryk Kon
Kierownictwo produkcji: W. J. Tanenbaum , Saul Goskind
Produkcja: Kinor
Obsada aktorska: Abram Morewski (ojciec), Rachela Holzer (żona ojca), Klara Segałowicz (przełożona), Szymon Dżigan (Szamaj), Izrael Szumacher (Awrejmł), Kerel Buzgan (oficer), Kurt Katsch (przybrany ojciec), Ruth Turkow (przybrana córka), Hubert Schoner (narzeczony), Herbert Scherzert, Dina Halpern, Fania Rubina (śpiew), Ajzyk Samberg.
Opis: Pomysłem wyjściowym była modlitwa odmawiana w Jom Kipur. Akcja dzieje się w żydowskim miasteczku w Małopolsce podczas wojny w roku 1916. Obywający służbę wojskową Leon Anton dostaje rozkaz wyjazdu na front. Przedtem poznaje Esterę, córkę rabina, która kocha się w nim, wbrew woli ojca. Oficer armii austryjackiej, ginie na froncie. Po Jom Kipur Estera wyjeżdża, żeby w tajemnicy przed rodziną odbyć poród. Niemowlę zostaje powierzone opiece obcych ludzi, sama udaje się za ocean, do Ameryki, gdzie pragnie ułożyć sobie życie. Po pewnym czasie dwaj przyjaciele, krawczyk i mełamed małomiasteczkowego chederu, znajdują porzucone dziecko. Dzieje się to w trakcie ucieczki ludności żydowskiej przed wojskami rosyjskimi. Po dwudziestu latach przypomina sobie o porzuconej córce i pragnąc odzyskać ją powraca do Europy. Znając jedynie imię córki poszukuje ją daremnie przez czas dłuższy. Zbiegiem okoliczności poznaje młodego muzyka, który jest właśnie narzeczonym poszukiwanej Racheli. Estera, nie wiedząc o tym, ofiarowuje się zabrać go do Ameryki, czym sprawia, że Rachela pragnąc zapobiec rozstaniu z ukochanym postanawia wyperswadować o nieznanej kobiecie, nie domyślając się w niej własnej matki. Niebawem jednak Estera rozpoznaje w Racheli utracone dziecko, ale rezygnuje z wyjawienia jej tego. Znając prawdę pozwala muzykowi połączyć się z odnalezioną córką, aby radość uczynić szczęściu młodych.

Jak pisano: „Charakter tej konkurencji jest zresztą bardzo mglisty i rzecz wyjaśnia się prawie bez konfliktów”.

„Judei gra na skrzypcach” (Idł inifn fidł)
Rok: 1936 (premiera 1936.09.30.)
Język: jidysz
Reżyseria: Józef Green, Jan Nowina-Przybylski
Scenariusz: Józef Green
Zdjęcia: Jakub Joniłowicz (w czołówce imię: Jacek)
Scenografia: Jacek Weinreich
Muzyka: Abraham Ellstein
Słowa piosenki (-ek): Icyk Manger
Kierownictwo artystyczne: Jakub Kalich, Czesław Piaskowski (nie występuje w czołówce)
Kierownictwo produkcji: Edward Hantowicz, Józef Frankfurt
Produkcja: Green-Films
Obsada aktorska: Molly Picon (Judeł – Itke), Maks Bożyk (Ajzyk Kałamutker), Samuel Landau (narzeczony Gold), Symcha Fostel (Arje, ojciec Itke), Maks Brian (Marszelik), Dora Fakiel (narzeczona Tajbełe), Abraham Kurc (restaurator), Symche Natan (dyrektor teatru), Chana Lewin (wdowa), Leon Liebgold (Froim, syn Ajzyka), Basia Liebgold (matka Tajbełe; nie występuje w czołówce). Pierwowzór: Konrad Tom – „Judeł gra na skrzypcach”
Opis: Judei, w przebraniu męskim, wędruje z ojcem i dwoma innymi grajkami, starając się w ten sposób zarobić na skromne utrzymanie. Ona śpiewa i gra na skrzypcach, on na kontrabasie. W miasteczku natykają się na podobny duet: chłopiec gra na skrzypcach, jego ojciec zaś na klarnecie. Najpierw konkurują ze sobą, po pewnym czasie tworzą jednak jeden zespół – Judeł zakochała się w chłopcu, lecz on nie zwraca oczywiście na nią uwagi. Co więcej – zaczyna darzyć zainteresowaniem pewną pannę, która nie chce wyjść za mąż za bogatego, narzuconego jej przez rodziców narzeczonego, przyłącza się do wędrownej grupy. Wszyscy razem docierają do Warszawy, gdzie klarnecista decyduje się osiąść, znajdując ciepły kąt u znajomej wdowy. Niedoszła panna młoda zostaje zaangażowana do teatru muzycznego, lecz kiedy zjawia się jej ukochany ucieka razem z nim. Judeł przez przypadek znajduje się na scenie i swym komicznym zachowaniem wziętym za świetną grę, oraz piosenką „Jidł mit’n fidł” odnosi wielki sukces. Dopiero teraz chłopiec dowiaduje się, że Judeł jest dziewczyną. Wyznają sobie miłość. Mają się odbyć ich zaręczyny, ale ona otrzymuje kontrakt na wyjazd do Ameryki. Odpływa transatlantykiem. I wtedy okazuje się, że ukochany płynie tym samym statkiem jako członek orkiestry.

Realizatorzy zadbali o pokazanie w obrazie kilku scen rodzajowych, do których należy i obrzęd tradycyjnego wesela żydowskiego, z którego grajkowie fortelem uprowadzają pannę młodą, niechcąca, związać się ze starym oblubieńcem. Wpadające w ucho melodie i piosenki śpiewa Molly Picon, specjalnie sprowadzona z Ameryki. Innym walorem filmu jest humor sytuacyjny i słowny (ten ostatni prezentował zwłaszcza Maks Bożyk jako Ajzyk Kałamutker).

Recenzujący „Judela” w tygoniku „Kino” T. Myśl pisał m.in. „do najlepszych partii filmu należy wesele rytualne, na którym rytm zbiorowego tańca brodatych Żydów i starych Żydówek, którzy wpadają pod wpływem muzyki w ekstazę, jest niepokojący w swej ekspresji”. Następnie zachwyca się opanowaną grą Molly Picon i jej pięknym głosem. W jego pamięci pozostała kreacja Bożyka, w roli klarnecisty i wesołka, który „na pięć stów musi popełnić co najmniej dziesięć kłamstw”. W „Ostatnich Wiadomościach” inny recenzent uważa, że film jest sensacją w produkcji krajowej, bowiem nakręcono go w jeżyku żydowskim przez „stuprocentowego Polaka – Jana Nowinę-Przybylskiego, któremu udało się wydobyć specyficzną atmosferę żydowskiego getta”.

Szczególnie pomyślnym okazał się rok 1937, w którym wyprodukowano aż cztery filmy. Były to:

„Weseli biedacy” (Frejliche kabconim)
Rok: 1937 (premiera 1937.03.24)
Język: jidysz
Reżyseria: Leon Jeannot
Scenariusz: Mosze Broderson
Zdjęcia: Adolf Forbert
Muzyka: Henryk Kon
Scenografia: Czesław Piaskowski
Kierownictwo artystyczne: Leon Jeannot
Kierownictwo produkcji: W. Tenenbaum , Saul Goskind
Produkcja: Kinor
Obsada aktorska: Szymon Dżigan (zegarmistrz), Izrael Szumacher (przyjaciel zegarmistrza), Jenna Lovic (córka zegarmistrza), Menasze Oppenheim, Chana Lewin, Maks Bożyk, Sz. Goldstejn, A. Hart, Symche Natan , Leon Kaswiner , Ruth Turkow.
Opis: „Weseli biedacy” stanowili przykład filmu, do którego scenariusz konstruowany był z myślą o stworzeniu pretekstu dla wykorzystania talentów komicznych ulubieńców publiczności. Byli nim tym razem S. Dżigan i I. Szumacher. Małomiasteczkowy zegarmistrz i jego przyjaciel lubią sobie pofilozofować, szczególnie w czasie długich spacerów. Podczas jednego zwraca ich uwagę duża, tłusta plama na ziemi. Kiedy zaczynają jej się dokładnie przyglądać i ją badać, okazuje się, że gleba nasiąknięta jest naftą. Nie posiadają się z radości. Są przekonani, że odkryli bogate złoże ropy naftowej. W tajemnicy przygotowują się do jego eksploatacji. Okazuje się, że nie jest to łatwa sprawa, więc po licznych perypetiach trafiają do domu wariatów. Po pewnym czasie wychodzą z niego, wyjaśnia się też tajemnica owego złoża. Otóż chłop wiózł na furmance nieszczelną bańkę z naftą, nafta w pewnym momencie się wylała, a naiwni ludzie uwierzyli w bogate złoża i w możliwość szybkiego wzbogacenia się.

„Błazen purymowy” (Der purymszpiler)
Rok: 1937 (premiera: 1937.09.18)
Język: jidysz
Reżyseria: Jan Nowina-Przybylski , Józef Green
Scenariusz: Józef Green
Zdjęcia: Seweryn Steinwurzel
Scenografia: Jacek Weinreich
Kostiumy: Fritz Kelinman
Muzyka: Nicolaus Brodsky
Piosenki: Icyk Manger
Kierownictwo muzyczne: Henryk Wars
Kierownictwo produkcji: Edward Hantower
Produkcja: Green-Films
Obsada aktorska: Miriam Kressin (Estera), Hymie Jacobson (błazen purymowy), Jonas Turkow (cyrkowiec), Ajzyk Samberg, Maks Bożyk, Samuel Landau, Berta Litwina, Eli Liten, Jakub Rajnglas, Jakub Fiszer, Maks Brian.
Opis: W małym miasteczku zjawia się Gecl – Błazen Purymowy. Nie może nigdzie znaleźć pracy, aż w końcu zatrudnia go biedny szewc Nuchim. Gecl zakochuje się w jego córce Esterze, lecz ta traci głowę dla wędrownego cyrkowca, który z liczną trupą zawitał do miasteczka. Mimo zakazu ojca spotyka się z nim. Po kilku dniach cyrk odjeżdża. Szewc Nuchim otrzymuje niespodziewanie spadek i z dnia na dzień staje się bogaczem. Postanawia Esterę dobrze wydać za mąż. W czasie radosnego, barwnego Święta Purymowego Gecl w przebraniu króla wywołuje skandal, oskarżając i wyśmiewając bogaczy, w tym także narzeczonego Estery. Gecl zostaje wypędzony z miasteczka, ale Estera, której zaimponowała jego odwaga, ucieka razem z nim. Docierają do Krakowa, gdzie Gecl bezskutecznie usiłuje znaleźć jakąkolwiek pracę. Przypadkowo spotykają cyrkowca, który obojgiem się zaopiekowuje. Estera śpiewa na scenie i odnosi wielki sukces. Gecl wraca do miasteczka, ale nie chce zdradzić miejsca pobytu dziewczyny. Po pewnym czasie przyjeżdżają tu znowu cyrkowcy. Jest wśród nich i Estera, która przedstawia swego ukochanego jako męża. Rodzice zgadzają się na ich małżeństwo.

„Błazen purymowy” był opowieścią o trójkącie miłosnym: piękna szewcówna Estera, zakochanego w niej czeladnika Gecla i kochanego przez nią cyrkowo-kabaretowego piosenkarza, blagiera i tchórza Dicka. Gecel umie przygrywać na skrzypkach, w święto Purym wyczyniać zręcznościowe sztuczki ze szklanką i jajkami, przez co nazwany zostaje przez szewca-patriarchę Purymowym Błaznem. Jego tkliwe uczucie do pięknej, lecz niestałej Estery manifestuje się romantycznymi porywami i skłonnością do poświęceń dla niej. Gdy tymczasem płoche dziewczę staje się ofiarą zwykłego kabotyna, poszukującego przygód i pieniędzy. Atutem filmu było zróżnicowanie psychologiczne pełnokrwistych postaci i zręcznie przedstawione codzienne bytowanie małomiasteczkowej rodziny żydowskiej, w której smutki przeplatały się z radościami, małe dramaty z wielkimi niespodziankami losu, lecz wszystko poddane byto cyklowi religijnego kultu i przestrzegania odwiecznych praw moralnych, na straży, których stoi niezłomnie głowa rodziny o cechach mędrca i przyjaciela ludzi. Owe atrybuty treści oraz konstrukcji dramaturgicznej sprawiły, że „Błazen” górował artystycznie nad „Judelem”. Było w nim więcej życiowej prawdy i zadumy nad meandrami egzystencji człowieczej. Była to ewidentna zasługa zarówno tandemu reżyserskiego, jak i zespołu aktorskiego, zwłaszcza amerykańskiej gwiazdy Miriam Kressyn (Estera), lirycznego Zygmunta Turkowa (Gecel), pełnego wyrazu Maksa Bożyka (ojciec). Dicka grał również ściągnięty zza oceanu Hymie Jucobson, którego przyciężka sylwetka i nienadzwyczajna uroda wyglądała w pewnych sytuacjach komicznie. Mocną stronę stanowiły zdjęcia Steinwurzela, wpasowujące się w nastrój poszczególnych scen i epizodów. Dopełniała całości muzyka, sprowadzonego z Wiednia Nicholasa Brodskyego. Jego asystentem muzycznym był Henryk Wars, jeden z najlepszych kompozytorów muzyki filmowej polskiej kinematografii przedwojennej, po wojnie pracującego w Hollywoodzie. Słabą stroną obrazu była nazbyt wymuskana, niezbyt realistyczna scenografia, jaskrawo ujawniająca sztuczność malowanych makiet, które wzniesiono na przedmiejskim Grochowie. Aby zaoszczędzić na kosztownym ekspediowaniu sporej ekipy w teren, do prawdziwego miasteczka żydowskiego, co srodze zemściło się na ostatecznym wyrazie tego niewątpliwie udanego przedsięwzięcia ekranowego w pozostałym jego kształcie.

Dźwiękowa wersja „Ślubowania”, które w niemym wydaniu stanowiło interesujące zjawisko w sztuce filmowej, odznaczała się poprawnością realizacji, lecz daleko jej było do specyficznego wdzięku pierwowzoru. Reżyser Szaro, pracujący szybko i niegardzący żadną propozycją, nie zdołał nadać obrazowi indywidualnego piętna, zadowalając się przenoszeniem propozycji scenariuszowych Henryka Bojma, uzupełnionych dialogami J. M. Najmana, na filmową taśmę. Miał też swój udział brak zwracających uwagę kreacji aktorskich.

„Dybuk”
Rok: 1937 (premiera: 1937.09.29)
Język: jidysz
Plenery: Kazimierz Dolny nad Wisłą.
Reżyseria: Michał Waszyński
Scenariusz: Andrzej Marek
Kierownictwo artystyczne: Andrzej Marek
Zdjęcia: Albert Wywerka
Scenografia: Jacek Rotmil , Stefan Norris
Muzyka: Henryk Kon
Wykonanie muzyki: Gerszon Sirota (śpiew)
Taniec: Judith Berg
Konsultacja: Majer Bałaban (historyczna)
Kierownictwo produkcji: Zygmunt Mayflauer
Produkcja: Warszawskie Biuro Kinematograficzne Feniks
Obsada aktorska: Abram Morewski (cadyk z Wielopola), Ajzyk Samberg (wędrowiec Meszulach), Mojżesz Lipman (Sender), Lili Liana (Lea, córka Sendera), Leon Liebgold (Chonen, syn Nissena), Maks Bożyk (Nute), Gerszon Lemberger (Nissen), Dina Halpern (macocha Lei), Samuel Landau , Zischa Kac, Abraham Kurc, Dawid Lederman, M. Messinger.
Pierwowzór: Szymon Anski – „Dybuk”
Opis: Fabuła filmu zaczerpnięta została ze sztuki scenicznej Szymona Anskiego. Pod pseudonimem Anskiego krył się Salomon Zeinwel Rapaport, urodzony w Witebsku w 1863r. i wychowany w środowisku chasydzkim. Po okresie działalności w rosyjskiej partii narodnickiej i przymusowym pobycie na emigracji powrócił do Rosji i od 1910r. parał się twórczością literacką, zasiadając też w petersurskiej Dumie. Pisał w języku żydowskim nowele, opowiadania i dramaty o życiu chasydów (w latach 1920-23 wydane zostały w Warszawie jego zebrane dzieła w 13 tomach). Udramatyzowana legenda „Na pograniczu dwóch światów” uznawana jest za jego największe osiągniecie literackie. Zmarł w Otwocku pod Warszawą w 1920r.

Dwaj młodzi przyjaciele, Nissen i Sender, ślubują sobie, że jeśli ich dzieci będą odmiennej płci połączy je węzeł małżeński. Senderowi rodzi się córka Lea, a Nisssenowi syn – Chonen. Przy porodzie umiera matka Lei. Mija 18 lat. Wracający z podróży do domu Nissen ginie w nurtach rzeki. Sender wzbogaca się i zapomina o dawnym ślubowaniu, mimo że młodzi gorąco się pokochali. Chce wydać Leę za bogatego, choć znacznie od niej starszego mężczyznę. Zrozpaczony Chonen ucieka się do magicznych zabiegów, by odzyskać ukochaną. Gdy mimo to dochodzi do zaręczyn, chłopak zaczyna wątpić w istnienie Boga, wzywa szatana, po czym pada martwy. W dniu ślubu w Leę wstępuje Dybuk – duch Chonena, który nie chce się rozstać z ukochaną. Sławny cadyk z Wielopola wypędza wprawdzie ducha, ale dziewczyna umiera. Dopiero teraz dusze kochanków mogą połączyć się na zawsze.

Adaptujący scenariuszowe sztukę Alter Kacyzne przesunął niektóre akcenty dramaturgiczne, dodał sceny efektownie wypadające na ekranie (np. przeprawy łodzią w czasie szalejącej burzy ojca Honena Nissona i jego śmierć w jeziorze). Wyprowadzenie fragmentów akcji w plener: na zakurzony gościniec, gdzie pojawia się i znika zagadkowa postać Zwiastuna; na mostek, na którym rąbią Azrielke oddaje się medytacjom; dodaje wydarzeniom szerszego oddechu, przygotowując widza do odbioru dalszych, dramatycznych wypadków.

Interesującym filmowo pomysłem było ukazanie narodzin i dorastanie Lei poprzez przeliczającego coraz większe pieniądze jej ojca, dorabiającego się kupca drzewnego Sendera. Waszyński zręcznie operował wystrojem wnętrz, wyrazem plastycznym strojów bohaterów, elementami symbolicznymi, melodią pieśni tworząc zagęszczającą się atmosferę, w której pierwiastki legendarne nabierały cech prawdopodobieństwa, gdy możliwym staje się obcowanie żywych z duchami zmarłych. Przy czym zdołał uniknąć skrajności, właściwych filmom grozy, gdy niesamowitość autonomizuje się i doprowadzona do absurdu staje się śmieszna. Epizody dziejące się w synagodze, w domu cadyka z Miropola, na placyku przed domem Sendera (ze znajdującą się na nim mogiłą pary młodych kochanków, zabitych w czasie pogromu przez kozaków) i w rytualnej łaźni, wzbogacają plastykę obrazu. Są współkomponentami przejść i doznań przewijających się na ich tle ludzi.

W „Dybuku” przekazane zostały obyczaje i wierzenia religijne chasydów, czerpane z tradycji talmudycznej oraz trzynastowiecznych ksiąg Kabały (Zohar), ruchu uformowanego w XVIII wieku na Podolu. Specyficzna egzotyka tego środowiska, dominujący je mistycyzm, znajdują w obrazie Kacyzny i Waszyńskiego artystyczne odbicie. „Dybuka” uznano za triumf nie tylko Waszyńskiego, lecz triumf kinematografii krajowej, jej możliwości artystycznych i technicznych. Pisano o nim: ,,Dybuk przerasta o klasę znakomitą większość nowych filmów europejskich. Jest dziełem prawdziwej, poważnej sztuki; nie tej komercjalnej, obliczonej na efekt handlowy, lecz tej, która płynie z istoty talentu, z niefałszowanego natchnienia twórczego. (…) Artyzm widać w konstrukcji utworu, zwartej, mocnej a przejrzystej, w poważnym a jednak nie ciężkim nastroju realizacji, w pięknym rozwiązaniu wszystkich scen, w rytmie całego filmu, umiejętnie rozłożonym na poszczególne etapy akcji, w podejściu do trudnego tematu”.

„List do matki” (A briwełe mamen)
Rok: 1938 (premiera: 1938.04.04)
Język: jidysz
Reżyseria: Józef Green, Leon Trystan
Scenariusz: M. Oszerowicz
Scenopis: Anatol Stern
Zdjęcia: Seweryn Steinwurzel
Scenografia: Jacek Rotmil , Stefan Norris
Muzyka: Abraham Ellstein
Synchronizacja: Ivo Wesby
Dźwięk: Fryderyk Gawze (British Acoustic)
Montaż: Dolly Joniłowicz
Charakteryzacja: Konrad Narkiewicz
Kierownictwo produkcji: Edward Hantower
Kierownictwo literackie: I. M. Neuman
Kierownictwo zdjęć: Eugeniusz Gelba
Produkcja: Green-Films
Atelier: Sfinks
Laboratorium: Sfinks
Obsada aktorska: Lucy German (Debora), Mischa German, Edward Sternbach, Gerdi Bullman, Maks Bożyk, Aleksander Stein, Symcha Fostel, Chana Lewin, Icchak Grudberg, Samuel Landau, Leon Kaswiner, Bruner.
Opis: W małym miasteczku żyje rodzina Berdyczowskich. Ojciec, Dawid, nie potrafi jej utrzymać. Wszystkie obowiązki spadają na ciężko pracującą matkę, Deborę. Starszy syn, Majer, marzy, by zostać inżynierem albo dentystą. Córka Miriam, spotykając się z nauczycielem tańca, choć ma narzeczonego Judkę, syna krawca Szymona, postępuje wbrew woli swoich rodziców. Chlubą Debory i Dawida jest ich najmłodszy syn Aronek, bardzo zdolny i muzykalny. Dawid, nie zawiadamiając żony i pożyczając pieniądze od Szymona, wyjeżdża do Ameryki, gdzie zarabia sprzedając skarpetki. Miriam ucieka z nauczycielem tańca, co matka ukrywa przed sąsiadami.

Dawid przysyła kartę okrętową dla Aronka, chłopiec wyjeżdża do Ameryki. Tymczasem do miasteczka wraca Miriam, bo okazało się, że nauczyciel tańca ma żonę i dziecko. Za namową matki Miriam ukrywa ten fakt przed Judką. Młodzi biorą ślub i wyjeżdżają. Jest rok 1914, wybucha wojna. Majer zostaje zmobilizowany. Miriam przebywa w Rosji. Listy z Ameryki przestają przychodzić. W dniu zakończenia wojny Debora dowiaduje się o śmierci starszego syna na froncie. Usiłuje odszukać męża i Aronka. W końcu przy pomocy życzliwych ludzi, wyjeżdża do Ameryki, gdzie odnajduje najmłodszego syna – sławnego śpiewaka Arnolda Berdę.

„Mateczka” (Mamełe)
Rok: 1938 (premiera: 1938.09.24)
Język: jidysz
Reżyseria: Konrad Tom, Józef Green
Scenariusz: Konrad Tom
Dialogi: Sz. Goldstejn, M. Nudelman
Zdjęcia: Seweryn Steinwurzel
Scenografia: Jacek Rotmil, Stefan Norris
Muzyka: Abraham Ellstein
Kierownictwo muzyczne: Ivo Wesby
Dźwięk: Fryderyk Gawze
Montaż: Jerzy Sten
Charakteryzacja: Konrad Narkiewicz
Kierownictwo artystyczne: Jakub Kalich
Kierownictwo literackie: I. M. Neuman
Kierownictwo produkcji: Edward Hantower
Kierownictwo zdjęć: Eugeniusz Gelba
Asystent produkcji: J. Grynberg , J. Niżyński
Administracja: Józef Frankfurt
Produkcja: Green-Films
Dystrybucja: Green-Films
Atelier: Sfinks
Laboratorium: Sfinks
Obsada aktorska: Molly Picon (Chewcie Samed), Edward Sternbach, Maks Bożyk, Ola Śliwkowicz, Menasze Oppenheim, Symcha Fostel, Maks Perelman, Ruth Turkow, Maks Brian, Karol Latowicz, Adam Domb, Rubin Szryftrece , Gerdi Bullman.
Pierwowzór: Utwór Morica Szwarca
Gatunek: Dramat
Opis: Filmowa adaptacja komedii teatralnej autorstwa Majera Schwarza, cieszącej się w latach trzydziestych ogromnym powodzeniem nad Wisłą. Popularność utworu była tak wielka, że postanowiono przenieść go na ekran. Główną rolę, podobnie jak na scenie, zagrała żydowska gwiazda Molly Picon. Film Toma i Greena odniósł spodziewany sukces, nie tylko zresztą w Polsce, ale i w USA. O powodzeniu „Mateczki” zdecydowało nie tylko znakomite aktorstwo Picon, lecz także rzewny, ciepły, żydowski humor, przenikający cały film. Tytułową bohaterką utworu jest Chewcie Samed – zaradna kobieta, która przyrzekła swej matce, że po jej śmierci zaopiekuje się rodziną. Zadanie ma niełatwe, gdyż familia Samedów jest liczna i bez „głowy domu” niechybnie pójdzie w rozsypkę. Nie zapanuje nad nią przecież nieporadny ojciec, nieustannie snujący wizje (i tylko wizje) intratnych interesów i domagający się od dzieci, by go utrzymywały. Tymczasem jego dwie córki i trzech synów przysparza więcej kłopotów niż pożytku. Chewcie, mimo licznych przeszkód, bierze swą rodzinę „w garść”. Opiekuje się kilkunastoletnim Zysiem, pracującym w łódzkiej fabryce, matkuje małemu Abramkowi, pomaga sfinalizować małżeństwo Dawida, Bertę zaś odwodzi od zamiaru wyjścia za bogacza, który w rzeczywistości jest oszustem. Próbuje też swatać Jetkę z młodym muzykiem Szlezyngerem. Swoje małe, codzienne zwycięstwa okupuje jednak rosnącym zmęczeniem, spowodowanym rodzinnymi swarami i kłopotami.

„Dzień w Warszawie”
Rok: 1938
Język: jidysz
Producent: Yitzhak Goskin
Tekst i Narration: Asher Lerner
Fotografia: W. Kazimierczak
Opis: Życie żydowskich ulic Warszawy. Pokazane są szerokie ulice Warszawy, piękne wysokie budynki i wrogość mieszkańców tych dzielnic do ludzi mieszkajacych przy ul. Zamenhofa i ul. Nalewki.
Pokazane są także żydowskie teatry, cmentarz przy ul. Gęsiej, żydowskie instytucje, szpitale, szkoły i synagogi. W końcówce filmu, pokazany jest szabasowy spacer do Parku Krasińskich.

„Żydowskie życie w Białymstoku”
Rok: 1939
Język: jidysz
Producent: Yitzhak Goskin
Tekst i Narreacja: Asher Lerner
Fotografia: W. Kazimierczak

„Żydowskie życie w Krakowie”
Rok: 1939
Język: jidysz
Producent: Yitzhak Goskin
Tekst i Narreacja: Asher Lerner
Fotografia: W. Kazimierczak
Opis: Film skupia się na żydowskiej dzielnicy Krakowa. Miesza stare i nowe, używając muzyki dla ubarwienia obrazu.

„Żydowskie życie we Lwowie”
Rok: 1939
Język: jidysz
Producent: Yitzhak Goskin
Tekst i Narreacja: Asher Lerner
Fotografia: W. Kazimierczak

„Żydowskie życie w Wilnie”
Rok: 1939
Język: jidysz
Producent: Yitzhak Goskin
Tekst i narreacja: Asher Lerner
Fotografia: V. Kazimierczak
Opis: Ten rzadki dokument pokazuje ducha żydowskiego życia w Wilnie. Żywa narracja i muzyka towarzyszą plastycznym sceną – ludzi zajętych rytuałami i rzeczywistościami codziennego bytu, modlitwa w synagodze i nauka w szkole.

Ostatni film żydowski, wyprodukowany do II wojny światowej w Polsce, miał premierę w styczniu 1939 roku. Jego tytuł brzmiał niby zapowiedź bliskich już tragicznych losów, czekających Żydów.

„Bezdomni” (Un a hejm) był ekranizacją dramatu Jakuba Gordina, dokonaną przez Altera Kacyzne, wyreżyserowany przez Aleksandra Martena, ze zdjęciami Jakuba Jonilowicza, muzyką Iso Szajewicza i dekoracjami Jacka Weinreicha. Marten też odtwarzał główną
Rok: 1939 (premiera: 1939.01.)
Język: jidysz
Reżyseria: Aleksander Marten
Scenariusz: Alter Kacyzne
Zdjęcia: Jakub Joniłowicz
Scenografia: Jacek Weinreich
Muzyka: Izo Szajewicz
Kierownictwo produkcji: Saul Goskind
Produkcja: Alma-Film
Obsada aktorska: Adam Domb (stary Jakub, ojciec), Aleksander Marten (Abram, syn Jakuba), Ida Kamińska (Basszewa, żona Abrama), Bennie Zuker (Henoch, syn Abrama), Wiera Gran (piosenkarka Bessy), Szymon Dżigan (Motel), Izrael Szumacher (Fiszel), Dora Fakiel (Lina).
Opis: Po powodzi jeszcze większa bieda zapanowała w małej nadrzecznej wiosce rybackiej. Jedynie emigracja do Ameryki może odmienić los żydowskiej rodziny. Wszyscy marzą o wyjeździe. W Ameryce mieszka już wuj z rodziną, któremu się bardzo dobrze powodzi. Pierwszy emigruje Abram. Dostaje pracę w restauracji jako pomywacz naczyń. Żydowskie piosenki śpiewane przez piękną Bessy budzą jego tęsknotę za domem. Od Motela i Fiszela, którzy już również przyjechali, dowiaduje się, że stary ojciec niedomaga, a synek jest chory. Po pewnym czasie również ojciec i żona z synkiem zjawiają się za oceanem. Wszyscy mieszkają teraz w czynszowej kamienicy, której właścicielem jest wuj. Motel zbiera czynsz, Fiszel żeni się z Liną, nie dostaje jednak posady kantora w synagodze. Żona Abrama zastanawia się, czy warto było wyjeżdżać, życie wcale tu nie jest lżejsze, a wszyscy czują się zagubieni w obcym, wielkim mieście. Abram po kłótni z żoną nie wraca do domu, nie wrócił także na noc syn (tu film się urywa, brak zakończenia).

Halina Marcinkowska
(oprac. na podstawie: The National Center For Jewish Film, Archiwum Filmoteki Polskiej)